Wprowadzenie. W dniu 16 kwietnia 2022 r. weszła w życie ustawa z dnia 13 kwietnia 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach w zakresie przeciwdziałania wspieraniu agresji na Ukrainę oraz służących ochronie bezpieczeństwa narodowego, którą dla ułatwienia będę nazywał polską ustawą sankcyjną. W toku rozmów z klientami o wykładni tejże ustawy pojawiły się wątpliwości interpretacyjne co do zakresu obowiązywania polskiej ustawy sankcyjnej.
Jak wiadomo, każdy akt normatywny, tak jak wspomniana ustawa, obowiązuje na określonym terytorium, w stosunku do określonych kategorii adresatów, w określonym czasie. Zakres obowiązywania prawa wskazuje, wobec jakich kategorii adresatów dany akt normatywny ma moc obowiązującą i na jakim terytorium. Ogólna zasada głosi, że prawo polskie obowiązuje wszystkie osoby znajdujące się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Dlatego w ramach niniejszej publikacji chciałbym się skupić na zakresie obowiązywania polskiej ustawy sankcyjnej.
Zakres obowiązywania sankcji unijnych. Zanim jednak przejdziemy do samej polskiej ustawy sankcyjnej porównajmy, jak to wygląda z unijnym prawodawstwem sankcyjnym. Unijne rozporządzenia wprowadzające szczególne środki ograniczające (rozporządzenia sankcyjnej), takie jak rozporządzenie nr 833/2014, 269/2014 czy 765/2006, mają wprost w treści samych tych aktów prawnych określony zakres zastosowania. I tak art. 13 rozporządzenia 833/2014 czy art. 17 rozporządzenia 269/2014 wskazują, że akty te mają zastosowanie do każdej osoby będącej obywatelem państwa członkowskiego, przebywającej na terytorium Unii lub poza nim, do każdej osoby prawnej, podmiotu lub organu, na terytorium Unii lub poza nim, zarejestrowanych lub utworzonych na mocy prawa państwa członkowskiego lub do każdej osoby prawnej, podmiotu lub organu w odniesieniu do każdego rodzaju działalności gospodarczej prowadzonej, w całości lub częściowo, na terytorium Unii.
Zakres obowiązywania unijnego prawodawstwa sankcyjnego jest zatem bardzo szeroki i obejmuje zarówno wszystkie osoby fizyczne posiadające obywatelstwo któregokolwiek państwa członkowskiego niezależnie od ich miejsca pobytu lub zamieszkania, jak również wszystkie podmioty utworzonych na mocy prawa państwa członkowskiego lub prowadzące na terytorium unijnym swoją działalność. W konsekwencji obowiązek stosowania unijnych rozporządzeń sankcyjnych obciąża obywatela polskiego bez względu czy pracuje w Polsce, Niemczech czy poza granicami Unii Europejskiej np. w Wielkiej Brytanii. Obowiązek ten związany jest z samym obywatelstwem polskim a nie z miejscem pracy, zamieszkania czy pobytu.
Zakres obowiązywania ustawy polskiej. Podobnej, wyrażonej wprost normy prawnej dotyczącej zakresu obowiązywania polskiej ustawy sankcyjnej próżno szukać. Polski prawodawca nie odniósł się w żadnej mierze do zakresu obowiązywania tego aktu prawnego pozostawiając niezmienione zasady ogólne. Jak już wspominałem ogólna zasada jest taka, że ustawę polską stosuję do obywatela polskiego znajdującego się na terytorium Polski. W zakresie polskiej ustawy sankcyjnej doznaje ona jednak istotnej modyfikacji z uwagi na obecność w materii ustawowej przepisów karnych oraz administracyjnych.
Przepisy karne. Stosownie do art. 15 ust. 1 polskiej ustawy sankcyjnej, kto narusza zakazy, o których mowa we wskazanych w tym przepisie artykułach rozporządzenia 765/2006, rozporządzenia 833/2014 lub rozporządzenia 263/2022 podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. W myśl art. 15 ust. 3 polskiej ustawy sankcyjnej, jeżeli czyn określony w ust. 1 lub 2 został popełniony w zakresie działalności przedsiębiorcy, za sprawcę czynu zabronionego uznaje się osobę odpowiedzialną za zawarcie transakcji handlowej. Przy czym należy pamiętać, że mówimy w tym miejscu o odpowiedzialności karnej za naruszenie zakazów wskazanych w rozporządzeniu 833/2014, 765/2006 oraz 263/2022.
Przepisy administracyjne. Zgodnie z art. 6 polskiej ustawy sankcyjnej, osoba lub podmiot, które w stosunku do osoby lub podmiotu wpisanych na listę sankcyjną nie dopełniają obowiązku zamrożenia środków finansowych, funduszy lub zasobów gospodarczych lub zakazu udostępniania środków finansowych, funduszy lub zasobów gospodarczych, określonego w art. 2 ust. 1 lub 2 rozporządzenia 765/2006 lub art. 2 rozporządzenia 269/2014, nie dopełniają obowiązku niezwłocznego przekazywania informacji, wymaganych na podstawie art. 4 ust. 2 lub art. 5 rozporządzenia 765/2006 lub na podstawie art. 7 ust. 1 lub art. 8 rozporządzenia 269/2014,nie stosują się do zakazu świadomego i celowego udziału w działaniach, których celem lub skutkiem jest ominięcie stosowania środków określonych w art. 2 ust. 1 lub 2 rozporządzenia 765/2006 lub art. 2 rozporządzenia 269/2014, podlegają karze pieniężnej. Naruszenie zatem obowiązków zamrożenia wartości gospodarczych (aktywów) zgodnie z rozporządzeniem 269/2014 czy 765/2006 w stosunku do osób lub pomiotów wskazanych w samych tych rozporządzeniach, lecz również tych, w stosunku do których rozszerzono zakres stosowania tych rozporządzeń na podstawie decyzji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji o wpisie na polską listę sankcyjną nie stanowić będzie przestępstwa w rozumieniu polskiej ustawy sankcyjnej, lecz jedynie delikt administracyjny.
Zatem zastanówmy się jak różni się zakres obowiązywania norm karnych i administracyjnych zawartych w polskiej ustawie sankcyjnej.
Zakres obowiązywania norm karnych. Zgodnie z art. 5 k.k., ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi inaczej. Zgodnie z art. 112 k.k., niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu popełnienia czynu zabronionego, ustawę karną polską stosuje się do obywatela polskiego oraz cudzoziemca w razie popełnienia:
- przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu Rzeczypospolitej Polskiej;
- przestępstwa przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym oraz przestępstwa wyłudzenia poświadczenia nieprawdy od polskiego funkcjonariusza publicznego lub innej osoby uprawnionej na podstawie prawa polskiego do wystawienia dokumentu;
- przestępstwa przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym;
- przestępstwa fałszywych zeznań, złożenia fałszywego oświadczenia, opinii lub tłumaczenia, posłużenia się dokumentem stwierdzającym tożsamość innej osoby, poświadczającym nieprawdę lub fałszywym – wobec urzędu polskiego;
- przestępstwa, z którego została osiągnięta, chociażby pośrednio, korzyść majątkowa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Sama nazwa polskiej ustawy sankcyjnej – ustawa z dnia 13 kwietnia 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach w zakresie przeciwdziałania wspieraniu agresji na Ukrainę oraz służących ochronie bezpieczeństwa narodowego – wskazuje, że jej wprowadzenie związane jest z ochroną bezpieczeństwa narodowego. Odesłania do przesłanki ochrony bezpieczeństwa narodowego znajdują się m.in. w art. 3 ust. 4 oraz art. 8 Ustawy. Ponadto, w uzasadnieniu do projektu Ustawy stwierdzono, że
w zakresie w jakim projekt przewiduje wprowadzenie zakazu przywozu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i tranzytu przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej węgla, projekt podlega notyfikacji technicznej. Ze względu na naglące powody spowodowane przez poważne i nieprzewidziane okoliczności odnoszące się do ochrony bezpieczeństwa publicznego, istnieje konieczność zastosowania przepisów w bardzo krótkim czasie i z tego względu proces notyfikacji będzie przebiegał przy zastosowaniu trybu pilnego (art. 6 ust. 7 lit. a dyrektywy (UE) 2015/1535 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 9 września 2015 r. ustanawiająca procedurę udzielania informacji w dziedzinie przepisów technicznych oraz zasad dotyczących usług społeczeństwa informacyjnego.
Rozszerzony zakres obowiązywania. Uwzględniając powyższe, nie ulega wątpliwości, że przestępstwa stypizowane w art. 15 ust. 1 oraz 2 polskiej ustawy sankcyjnej są przestępstwami przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu Rzeczypospolitej Polskiej a w konsekwencji należy je stosować zarówno do obywateli polskich, jak i cudzoziemców, którzy popełnili wspomniany wyżej czyn zabroniony za granicą. I to niezależnie czy popełnili czyn bezpośrednio (art. 15 ust. 1 polskiej ustawy sankcyjnej) czy czyn został popełniony w ramach działalności przedsiębiorcy a dana osoba fizyczna odpowiadała wyłącznie za zawarcie transakcji handlowej (art. 15 ust. 3 polskiej ustawy sankcyjnej).
Zakres obowiązywania norm administracyjnych. Jak już zostało wskazane w art. 6 polskiej ustawy sankcyjnej wprowadzono odpowiedzialność za naruszenie obowiązków wskazanych w rozporządzeniu 269/2014 oraz części obowiązków zawartych w rozporządzeniu 765/2006. Naruszenie tych przepisów jest zatem deliktem administracyjnym. Deliktem administracyjnym jest naruszenie prawa administracyjnego (w tym wypadku polskiej ustawy sankcyjnej) zagrożone karą administracyjną (w naszym przypadku. administracyjną karą pieniężną). Pojawia się jednak pytanie czy za naruszenie przepisów administracyjnych można ukarać w tak samo szerokim zakresie jak w przypadku przepisów karnych zawartych w polskiej ustawie sankcyjnej.
Użycie przez ustawodawcę w art. 6 polskiej ustawy sankcyjnej określenia „osoba lub podmiot” oznacza, że delikt administracyjny może popełnić każda osoba fizyczna niezależnie od tego czy niedopełnienie obowiązków wskazanych w tym przepisie wynikało z jej obowiązków zawodowych (w ramach działalności przedsiębiorcy) jak i własnych obowiązków związanych z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Ponadto ten sam delikt może popełnić osoba prawna lub ułomna osoba prawna samodzielnie lub niejako równocześnie z jej pracownikiem. I to bez względu na miejsce zamieszkania, siedziby, rejestracji czy prowadzonej działalności. Intencją bowiem ustawodawcy było objęcie odpowiedzialnością administracyjną poprzez przyznanie zdolności deliktowej wszystkim adresatom obowiązków administracyjnych, których niewykonanie prowadzi do nałożenia administracyjnej kary pieniężnej. Zatem delikt administracyjny wskazany w art. 6 polskiej ustawy sankcyjnej może popełnić zarówno obywatel polski, cudzoziemiec, jak i każda osoba prawna bez względu na jej miejsce siedziby czy prowadzonej działalności.
Podsumowanie. Naruszenie przepisów karnych wąsko wskazanych w polskiej ustawie sankcyjnej będzie przestępstwem zarówno, jeśli popełni je obywatel polski, bez względu na miejsce pobytu, zamieszkania lub pracy, lecz również jakikolwiek cudzoziemiec. Również popełnienie deliktu administracyjnego wskazanego w polskiej ustawie sankcyjnej ma analogiczny szeroki zakres obowiązywania (w zakresie zdolności deliktowej) jak w przypadku przepisów karnych zawartych w tejże ustawie. A przez to zakres obowiązywania polskiej ustawy sankcyjnej jest nieporównywalnie szerszy niż w przypadku unijnych przepisów sankcyjnych, gdyż obejmuje wszystkich cudzoziemców a nie tylko obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej.